2. Thực tiễn thực hiện các quy định pháp luật hiện hành về hoạt động kêu gọi quyên góp, cứu trợ từ thiện

Kể từ ngày Nghị định số 64/2008/NĐ-CP về vận động, tiếp nhận, phân phối và sử dụng các nguồn đóng góp tự nguyện hỗ trợ nhân dân khắc phục khó khăn do thiên tai, hỏa hoạn, sự cố nghiêm trọng, các bệnh nhân mắc bệnh hiểm nghèo, hoạt động từ thiện trong xã hội do Nhà nước quản lý có tổ chức, sử dụng và phân phối các nguồn tiền, hiện vật đóng góp một cách có chặt chẽ, minh bạch hơn…

Table Of Contents - Mục lục−

Trên thực tế trong nhiều năm qua, đóng góp từ thiện ở Việt Nam thường được huy động qua các kênh chính thức hoặc các tổ chức chính trị – xã hội như Mặt trận Tổ Quốc, Hội Phụ nữ, Hội Nông dân… Việc kêu gọi, quyên góp cứu trợ thường tập trung vào một số lĩnh vực như xóa đói giảm nghèo, cứu trợ các nạn nhân chịu ảnh hưởng của thiên tai, bão lũ, cứu trợ trẻ em, người già neo đơn, hỗ trợ người tàn tật, nạn nhân của các vụ bạo hành, lạm dụng hay tổ chức truyền thông, vận động các chiến dịch, tình nguyện viên trong các hoạt động giáo dục, đào tạo, văn hóa, môi trường. Các sự kiện từ thiện diễn ra ngày càng nhiều với nhiều phương thức gây quỹ khác nhau, có thể kể đến như: Các trận đấu thể thao giao hữu, các chương trình ca nhạc, các chương trình triển lãm và bán tranh ảnh nghệ thuật gây quỹ… Bên cạnh đó, những người nổi tiếng, bao gồm các ngôi sao thể thao, diễn viên, nghệ sĩ tham gia vào các sự kiện quyên góp từ thiện ngày một tích cực. Các chủ thể này cùng với sự ảnh hưởng của mình trên các phương tiện truyền thông đã và đang kêu gọi được rất nhiều những tấm lòng hảo tâm cùng nhau quyên góp tiền và các vật phẩm nhằm hỗ trợ các hoàn cảnh khó khăn. Cách thức gây quỹ thông qua các trang mạng xã hội của các cá nhân, tổ chức ngày càng trở nên phổ biến và được lan tỏa rộng rãi vì những ưu điểm mà nó mang tới: Cách thức kêu gọi đơn giản, không tốn nhiều công sức nhưng có sức lan tỏa rất nhanh, dễ dàng cho các nhà hảo tâm trong việc quyên góp, số tiền đóng góp của từng người tuy không nhiều nhưng số lượng tham gia lại rất đông, thời gian kêu gọi và quyên góp linh hoạt. Qua mỗi đợt thiên tai, hỏa hoạn, sự cố nghiêm trọng, các cá nhân và tổ chức ngoài nhà nước đã có những đóng góp vô cùng to lớn trong việc giúp đỡ nạn nhân cải thiện đời sống.

Có thể thấy, Nghị định số 64/2008/NĐ-CP ra đời phần nào khuyến khích người dân ủng hộ đồng bào khu vực thiên tai và gặp khó khăn đặc biệt; việc vận động quyên góp, phân bổ tiền, hàng được thực hiện theo quy định là quy vào các đầu mối lớn như Mặt trận Tổ quốc, Hội Chữ thập đỏ, chính quyền các cấp ở địa phương và các tổ chức xã hội từ thiện có tư cách pháp nhân. Mục đích của việc này nhằm tạo hành lang để hoạt động cứu trợ diễn ra có tổ chức, phân phối hợp lý tiền và hàng cứu trợ, giảm thiểu các rủi ro khi cá nhân, nhóm từ thiện vào vùng thiên tai, tránh các hiện tượng cá nhân lợi dụng từ thiện để vụ lợi…

Tuy nhiên, Nghị định số 64/2008/NĐ-CP đã bộc lộ những hạn chế, không phù hợp thực tiễn, không phát huy hiệu quả quản lý, cụ thể là:

Thứ nhất, Nghị định số 64/2008/NĐ-CP chưa điều chỉnh đối với cá nhân thực hiện vận động, tiếp nhận, phân phối nguồn đóng góp tự nguyện trực tiếp hỗ trợ người dân gặp khó khăn do thiên tai, hỏa hoạn, sự cố nghiêm trọng, các bệnh nhân mắc bệnh hiểm nghèo mà chỉ quy định thẩm quyền vận động, tiếp nhận, phân phối nguồn đóng góp tự nguyện đối với các cơ quan, tổ chức nhà nước. Điều này chưa phù hợp với Bộ luật Dân sự, làm cho hoạt động kêu gọi, quyên góp cứu trợ chưa phát huy được đúng tinh thần của hoạt động từ thiện và tính hiệu quả trong việc cứu trợ chưa cao.

Nghị định số 64/2008/NĐ-CP tập trung vào việc quy định trách nhiệm kêu gọi và tiếp nhận cứu trợ thuộc về Nhà nước, hạn chế việc kêu gọi và tiếp nhận cứu trợ của các cá nhân, tổ chức ngoài nhà nước. Bên cạnh đó, việc Nghị định số 64/2008/NĐ-CP chỉ trao quyền cho một số tổ chức vận động, tiếp nhận, phân phối cứu trợ lại khiến những nơi này gánh thêm nhiều việc khó kham nổi, thậm chí đã từng xảy ra trường hợp từ chối tiếp nhận đồ cứu trợ vì thiếu kho bãi, phương tiện vận chuyển, người quản lý. Vì vậy, việc này chỉ quy định riêng cho cơ quan nhà nước sẽ làm mất đi hiệu quả từ công tác từ thiện do xã hội mang lại.

Thực tiễn còn cho thấy khi thực hiện các quy định này còn có những vướng mắc, bất cập có thể dẫn đến hiểu sai, áp dụng sai quy định này, thậm chí có thể biến một người “có công” thành “có tội”. Hiện nay, đã có cả một hệ thống pháp luật để phòng, chống những hành vi phạm tội, người lừa đảo, lạm dụng tín nhiệm đã có những quy định pháp luật cụ thể để chế tài, xử phạt, các hành vi cố ý làm trái cũng có quy định xử lý. Vì thế, cần nghiên cứu sửa đổi, bổ sung hoặc ban hành nghị định thay thế Nghị định số 64/2008/NĐ-CP, phải tạo ra cơ chế để khuyến khích mọi cá nhân, tổ chức, các thành viên trong xã hội đều có thể tham gia thiện nguyện, huy động nguồn lực xã hội để xử lý các vấn đề mang tính cấp bách như lũ lụt, thiên tai, dịch bệnh, hỏa hoạn.

Thứ hai, phạm vi điều chỉnh của Nghị định số 64/2008/NĐ-CP chưa bao quát hết công tác vận động, tiếp nhận, phân phối và sử dụng nguồn đóng góp tự nguyện để khắc phục khó khăn cho người dân do tác động của dịch bệnh.

Căn cứ theo quy định tại khoản 1 Điều 1 Nghị định số 64/2008/NĐ-CP, phạm vi điều chỉnh của Nghị định là hoạt động tổ chức vận động, tiếp nhận, phân phối và sử dụng các nguồn đóng góp tự nguyện của các tổ chức, cá nhân trong và ngoài nước hỗ trợ nhân dân trong các trường hợp: Khắc phục hậu quả thiên tai xảy ra trong và ngoài nước; khắc phục hậu quả do hỏa hoạn, sự cố nghiêm trọng; hỗ trợ bệnh nhân mắc bệnh hiểm nghèo.

Theo đó, các trường hợp ủng hộ người dân gặp khó khăn do ảnh hưởng của dịch bệnh như đại dịch Covid-19 vừa qua không thuộc vào trường hợp điều chỉnh bởi Nghị định số 64/2008/NĐ-CP. Điều này dẫn đến việc kêu gọi, quyên góp cứu trợ cho những người bị ảnh hưởng bởi dịch bệnh không được nhanh chóng, kịp thời và hiệu quả không cao. Thông thường, dịch bệnh dẫn đến những thiệt hại rất lớn và nghiêm trọng. Đặc biệt, đối với những bệnh truyền nhiễm có tốc độ lây lan nhanh thì hậu quả gây ra khó có thể đo đếm được.

Thứ ba, thời gian để tổ chức tiếp nhận tiền, hiện vật đóng góp tự nguyện sau mỗi đợt thiên tai, sự cố còn ngắn, dẫn đến khó khăn trong công tác tiếp nhận tiền, hiện vật, ngoài ra còn có thể dẫn đến việc sử dụng không đúng mục đích tiền, hiện vật đóng góp tự nguyện.

Theo quy định tại điểm a khoản 2 Điều 7 Nghị định số 64/2008/NĐ-CP thì thời gian vận động, tiếp nhận tiền, hàng cứu trợ ở cấp trung ương, cấp tỉnh kéo dài không quá 60 ngày, kể từ ngày bắt đầu phát động cuộc vận động đóng góp. Khoảng thời gian này được các địa phương nhận định là còn ngắn, đặc biệt là đối với công tác tiếp nhận tiền, hiện vật đóng góp tự nguyện của các tổ chức, cá nhân nước ngoài, đồng bào người Việt sinh sống tại nước ngoài. Đối với một số đợt thiên tai gây hậu quả nghiêm trọng, số lượng tiền, hiện vật đóng góp tự nguyện lớn dẫn đến công tác tiếp nhận mất nhiều thời gian và công sức. Đồng thời, tiền, hiện vật đóng góp tự nguyện được các tổ chức, cá nhân đóng góp cụ thể cho cá nhân, địa bàn, nội dung nào thì cần được tiếp nhận, phân phối và sử dụng đúng địa chỉ. Thời gian tiếp nhận không đủ có thể dẫn đến việc sử dụng không đúng mục đích tiền, hiện vật đóng góp tự nguyện.